गजलका विषयमा विभिन्न गजलकार तथा पुराना पुराना साहित्यकारले आआफ्नै मत
राख्ने गरेको पाईन्छ । ज–जसले जस्तो मत राखेता पनि गजल एउटा छुट्टै
साहित्यीक विधा भएको सबैले स्विकारेका छन । गजलको आफ्नै अस्तित्व छ साहित्य
क्षेत्रमा । प्रायःप्रेमका विषयमा रहेर रचिने यो विधा अहिले निकै चर्चाको
शिखरमा पुग्न सफल भएको छ ।
गजललाई अरबी भाÈामा प्रेमी–प्रेमिकाको वार्तालाप मात्र भन्ने गरिएतापनि फारसी साहित्यमा यसको अर्थ विस्तृत हुन पुग्यो र गजलमा रहस्यानुभुती, मस्ती जस्ता केही प्रवृतिलाई आत्मसात गरियो ।
अरबी भाÈा साहित्यमा पहिले गजल नामको कुनै विधा थिएन । त्यसैले अरबीको काव्यविधा कसीदेको प्रारम्भिक भाग (तश्वीव वा नसीव) लाई फारसी साहित्यका शायरहरुले कसीदेबाट अलग गराएर गजललाई छुट्टै विधाको रुपमा स्थापित गरेको गजल इतिहासमा पाईन्छ ।
हिन्दी साहित्यमा गजल विधा उर्दु परम्पराबाट आएको भन्ने धारण्ाँ रहेको छ । हिन्दी साहित्यको ईतिहासको आधुनिक कालमा हिन्दी गजल लेखनको शुरुवात प्रतापनारायण्ँ मिश्राले भारतेन्दुको पालामा गरेका थिए । त्यतिवेला बाटै भारतमा धेरै कबिहरुले गजललाई भरण्ँपोÈण्ँ गरेको भन्ने कथन पाउन सकिन्छ ।
नेपाली साहित्यमा गजल भित्र्याउने पहिलो गजलकार मोतीराम भट्ट हुन । उनले वि.सं. १९४० तिर नेपाली भाÈामा फारसी छन्दको प्रयोग गरी गजलको उदय गराएका थिए । करिव १९४०–२००२ सम्म नेपालमा जति गजल लेखिन्थे ति फारसी छन्दमा मात्र सिमित रहन्थ्ये, तर वि.सं.२००३ देखि नेपाली गजलले एउटा फरक रुप लियो ।
वि.स. २००३–२०३५ सम्मका गलजहरुले रुप परिवर्तित भई मौलिक नेपाली लय तथा स्वनिर्मित लय स्थापित गर्न सफल रहे । यो समयमा गजलले केहि रुप परिवर्तन गरेतापनि गजलको नियममा भने बांधिन सकेको पाईदैन । काफियाको व्यवस्थापन र प्रयोग अनि, रदीफ र तखल्लुस जस्ता गजलका तत्वहरुको उचित प्रयोग हुन सकेको थिएन ।
वि.सं.२०३६ सालबाट ज्ञानुवाकर पौडेलद्वारा गजलले पूर्ण रुप पाएको नेपाली गजल इतिहासमा
पाईन्छ । ०३६ सालको ‘मधुपर्क’ साहित्यिक पत्रिकामा ज्ञानुवाकर पौडेलको ‘मुक्तक’ शीर्Èकमा प्रकाशन भएको रचनाले गजललाई एउटा संरचनामा बांधेर यसको चिनारी बलीयो बनाएको मानिन्छ । त्यसपछि नेपाली साहित्यमा गजलले एकाएक फड्को मारेको पाईन्छ ।
नेपाली गजल साहित्यमा गजलकारहरुविच भेद पाईन्छ गजलको लय हुनुपर्छ वा गजलमा लयको आवश्यता छैन यस्ता कुराहरुमा अझै गजल साहित्यमा टु·ो लागेको पाईदैन । तर पनि यसको महत्व र स्थायित्व भने दिनप्रतिदिन बढिरहेको छ । अहिले नव गजलकारहरु कोहि लय मिलाएर गजल लेखिरहेका छन त कोहिले लयलाई महत्व नदिएको पाईन्छ ।
गजलको बर्गीकरण्ँः
गजललाई प्रायः दुई भागमा वर्गिकरण गरेको पाईन्छ ।
(१)बिÈयबस्तुको आधारमाः गजलमा विषयबस्तुलाई आधार बनाई लेखिने गजल दुई प्रकारका पाईन्छन ।
(क) मुसलसल गजलः
गजलका सम्पूर्ण शेरमा एउटै विषयबस्तु प्रयोग गरिने गजल मुसलसल गजल भित्र पर्दछन् । मुसलसल गजलको उदाहरणको लागि एउटा गजल यहां प्रस्तुत गरिएको छः
घुमाएर, डुलाएर पठाएं, फर्कि आयो ।
सम्झाएर, बुझाएर पठाएं, फर्कि आयो ।
नङ मासु झैं सम्बन्ध, उसको, मेरो
टुक्र्याएर, छुट्याएर पठाएं, फर्कि आयो ।
ठाउं जमाई, बसे पनि यो मुटुमा
निकालेर, चुडाएर पठाएं, फर्कि आयो ।
आफै जिउन सिक्नुपर्छ कठै उत,
सिकाएर, फकाएर पठाएं, फर्कि आयो ।
चाहिएछ छहारी, हरियाली ‘विपिन’को
तर्साएर, झस्काएर पठाएं, फर्कि आयो ।
उपर्ययुक्त गजलमा कसैलाई विभिन्न तरिका (वाहाना)ले आफुभन्दा ढाडा पठाउन खोजिएको तर पठाउन खोजिएको मान्छे फर्केर आएको विषयबस्तु झल्किएको छ । जहां विषय वस्तु फरक भएको छैन ।(ख) गैरमुसलसल गजलः
गजलका सम्पूर्ण शेरमा एउटै विषयवस्तु नभई भिन्दाभिन्दै विषयबस्तु प्रयोग गरिने गजल गैरमुसलसल भित्र पर्दछन् । गैरमुसलसल गजलको उदाहरणको लागि एउटा गजल यहां प्रस्तुत गरिएको छः
केहि चिज पाउनु ठुलो हो
या आफै बनाउनु ठुलो हो
सफर हुन्छ हरेको आफ्नो
बनेको पथ भेट्टाउनु ठुलो हो
मान्छे नि एउटा पशु हो रे नि
पशुको इज्जत जोगाउनु ठुलो हो
एकतर्फी माया लाएर सांच्चै ।
सपनीमा महल सजाउनु ठुलो हो
डढेलोले सखाप पारेसी ‘विपिन’
शहिदमा नाम लेखाउनु ठुलो हो
उपर्युक्त गजलमा हरेका शेरमा छुट्टाछुट्टै विषयबस्तु पाउन सकिन्छ । जस्तै पहिलो शेर तथा मतलामा कुनै बस्तुसंग सम्बन्धित छ भने दोस्रो शेर सफर(यात्रा)को पथ(बाटो)संग सम्बन्धित छ । यस्तै तेस्रो शेर मानिसको व्यवहारको आधारमा उसलाई इज्जत सम्झाउने कोशिस गरिएको छ भने चौथो शेरमा माया प्रेम र माया प्रेममा हुने अनेक प्रकारका कपोकल्पित कुराको प्रतिनित्व गर्दै सपनीमा महल सजाएको विषयलाई देखाईएको छ भने अन्तिम तथा मक्तामा जुनैकारणले मृत्यु भएपनि उसलाई शहिदमो लिस्टमा राख्नुपर्छ भन्ने मानिसहरुको गलत सोचलाई बलियो झापड दिएको छ । त्यसकारण यस गजलमा प्रत्येक शेरमा छुट्टाछुट्टै विषयबस्तु रहेका छन् ।
(२)रदिफको आधारमाः रदिफको आधारमा लेखिने गजल पनि दुई प्रकारका पाईन्छन् ।
(क) मुरद्दफ गजलः
गजलको मुटु काफियाका साथै रदिफको प्रयोग भएको गजल
मुरद्दफ गजल हो ।
जस्तैः दुख्दै छ, देश आजभोली ।
चुक्दै छ, देश आजभोली ।।
(भुपेन्द्र‘विपिन’वि.सी)
यो गजलको मतला हो जसमा दुख्दै, चुक्दै काफिया हुन भने ‘देश आजभोली’ रदिफ हो ।
(ख) गैरमुरद्दफ गजलः
काफिया मात्र प्रयोग भएको अर्थात रदिफ प्रयोग नभएको गजल
गैरमुरद्दफ गजल हो ।
जस्तैः
गयौ तिमी तर्किएर
आउंदा आउंदै फर्किएर
…………………….
……………………
जति देऊ धम्की धनको
डराउन्न ‘विपिन’ थर्किएर
यो गजलमा तर्किएर, फर्किएर र थर्किएर काफिया हुन । जहां रदिफको प्रयोग गरिएको छैन ।
गजल संरचनाः
गजलको आफ्नै अस्तित्व रहेको छ । गजल गीत र कविता संग सम्बन्धित रहेको भन्ने भ्रम रहेको छ, तर यस्तो भ्रम हुनुहुंदैन यो एउटा स्वतन्त्र र छुट्टै विधा हो यसको संरचना आफ्नै किसिमको रहेको छ । गजलको संरचना तथा गजलका तत्वहरु निम्नानुसार छनः
क. शेरः दुई दुई पंक्ति मिलाएर गजल लेख्ने गरिन्छ । गजलमा भएका प्रत्येक पंक्तिका एक जोडीलाई नै गजलका शेर भनिन्छ । शेरको पहिलो पंक्तिलाई मिसरा(ए–उला) र दोश्रो पंक्तिलाई मिसरा(ए–सानी) भनिन्छ । सामान्यतया पूणर््ँ गजलमा ५ वटा शेर हुने गर्दछन् तर पनि ४ वटा शेरभएको गजललाई पनि गजलबाट हटाउन सकिदैन । कसैकसैले ३ वटा शेर भएको गजललाई पनि गजल भनि दावी गरिरहेका हुन्छन तर यो गजलको मान्यता भन्दा अलि बाहिर पर्न जान्छ । ५ वटा शेर भएको गजललाई भने आदर्श गजलको रुपमा हेरिन्छ ।
ख. काफियाः रदिफ भन्दा ठिक अगाडि वारम्वार दोहोरिएर आऊने शव्द वा समस्वरात्मक शब्दलाई काफिया भनिन्छ । काफिया शव्दको अर्थ
अरवी भाÈामा पनि ‘‘वारम्वार आऊने” नै हुन्छ । काफियालाई गजलको मुटु पनि भन्ने गरिन्छ काफिया विना गजल अधुरो हुन्छ, अर्थात यस बिधाको अलग्गै पहिचान हुन सक्दैन । काफिया सामान्यतया ४ प्रकारका हुन्छनः
(1) पूणर््ँ काफिया
(2) अंशिक वा शाव्दिक काफिया
(3) एकाÔरी काफिया
(4) मिलित काफिया
पूणर््ँ काफिया भन्नाले सिङगो शव्दनै काफियाको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो काफियालाई पूणर््ँ काफिया भनिन्छ । आंशिक काफिया भन्नाले काफिया शब्दको कुनै अंशको रुपमा आउदछ भने त्यसलाई आंशिक काफिया भनिन्छ । एकाक्षरी काफिया भन्नाले त्यस्तो काफिया जहा एक अक्षरमात्र काफियाको रुपमा प्रयोग हुने गर्दछ । र मिलित काफिया भन्नाले पूणर््ँ काफिया वा आंशिक काफियासंग मेल खाने गरी समस्वरात्मक रुपमा दुई वटा शव्द आएको हुन्छ ।
ग. मिसराः गजलमा रहेका प्रत्येक हरफलाई मिसरा भनिन्छ । मिसरा दुई प्रकारका हुन्छन । ति हुन १. मिसरा ए उल्ला र २. मिसरा ए सानी।
घ. मतलाः गजलको पहिलो शेरलाई मतला भनिन्छ ।
ङ.मकताः गजलको अन्तीम शेरलाई मकता भनिन्छ ।
च. रदिफः प्रत्यक शेरमा काफियाको पछाडीको शब्द रदिफ हो जुन गजलमा जस्ताको तस्तै दोहोरि
रहन्छ । रदिफलाई तिन भागमा
बर्गिकरण गर्न सकिन्छः
१.पदमूलक रदिफ
२.पदावलीमूलक रदिफ
३.वाक्यात्मक रदिफ
(१) पदमूलक रदिफ ः रदिफको रुपमा एउटामात्र शव्द आएमा त्यो पदमूलक रदिफ हुन्छ।
(२)पदावलीमूलक रदिफ ःगजलमा यदि दुई वा दुई भन्दा बढी शव्द रदिफको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो रदिफलाई पदावलीमूलक
रदिफ भन्ने गरिन्छ ।
(३)वाक्यात्मक रदिफ ःगजलमा रदिफको रुपमा पुरै वाक्यनै आएको छ भने त्यस्तो रदिफलाई वाक्यात्मक रदिफ भनिन्छ ।
छ. तखल्लुसः मकतामा गजलकारले आफ्नो उपनाम प्रयोग गर्नुलाई तखल्लुसको प्रयोग भनिन्छ ।
ज. बहरः कुनै नियममा बा“धिएका शेरहरुको “वजन“लाई बहर भनिन्छ। अर्को शब्दमा नेपाली गजलमा प्रयोग हुने शास्त्रीय लयलाई नै बहर भनिन्छ । संस्कृत काव्य परम्परामा छन्द भने झैं फारसी गजल परम्परामा “बहर“ भनिन्छ ।
यसरी गजलका विभिन्न तत्वलाई ख्याल गरेर रचिएको गजलले गजलको चिनारी पूर्ण रुपमा दिन सक्दछ ।
प्रतिक्रिया:
9844891115
bcbhupendra8@gmail.com
गजललाई अरबी भाÈामा प्रेमी–प्रेमिकाको वार्तालाप मात्र भन्ने गरिएतापनि फारसी साहित्यमा यसको अर्थ विस्तृत हुन पुग्यो र गजलमा रहस्यानुभुती, मस्ती जस्ता केही प्रवृतिलाई आत्मसात गरियो ।
अरबी भाÈा साहित्यमा पहिले गजल नामको कुनै विधा थिएन । त्यसैले अरबीको काव्यविधा कसीदेको प्रारम्भिक भाग (तश्वीव वा नसीव) लाई फारसी साहित्यका शायरहरुले कसीदेबाट अलग गराएर गजललाई छुट्टै विधाको रुपमा स्थापित गरेको गजल इतिहासमा पाईन्छ ।
हिन्दी साहित्यमा गजल विधा उर्दु परम्पराबाट आएको भन्ने धारण्ाँ रहेको छ । हिन्दी साहित्यको ईतिहासको आधुनिक कालमा हिन्दी गजल लेखनको शुरुवात प्रतापनारायण्ँ मिश्राले भारतेन्दुको पालामा गरेका थिए । त्यतिवेला बाटै भारतमा धेरै कबिहरुले गजललाई भरण्ँपोÈण्ँ गरेको भन्ने कथन पाउन सकिन्छ ।
नेपाली साहित्यमा गजल भित्र्याउने पहिलो गजलकार मोतीराम भट्ट हुन । उनले वि.सं. १९४० तिर नेपाली भाÈामा फारसी छन्दको प्रयोग गरी गजलको उदय गराएका थिए । करिव १९४०–२००२ सम्म नेपालमा जति गजल लेखिन्थे ति फारसी छन्दमा मात्र सिमित रहन्थ्ये, तर वि.सं.२००३ देखि नेपाली गजलले एउटा फरक रुप लियो ।
वि.स. २००३–२०३५ सम्मका गलजहरुले रुप परिवर्तित भई मौलिक नेपाली लय तथा स्वनिर्मित लय स्थापित गर्न सफल रहे । यो समयमा गजलले केहि रुप परिवर्तन गरेतापनि गजलको नियममा भने बांधिन सकेको पाईदैन । काफियाको व्यवस्थापन र प्रयोग अनि, रदीफ र तखल्लुस जस्ता गजलका तत्वहरुको उचित प्रयोग हुन सकेको थिएन ।
वि.सं.२०३६ सालबाट ज्ञानुवाकर पौडेलद्वारा गजलले पूर्ण रुप पाएको नेपाली गजल इतिहासमा
पाईन्छ । ०३६ सालको ‘मधुपर्क’ साहित्यिक पत्रिकामा ज्ञानुवाकर पौडेलको ‘मुक्तक’ शीर्Èकमा प्रकाशन भएको रचनाले गजललाई एउटा संरचनामा बांधेर यसको चिनारी बलीयो बनाएको मानिन्छ । त्यसपछि नेपाली साहित्यमा गजलले एकाएक फड्को मारेको पाईन्छ ।
नेपाली गजल साहित्यमा गजलकारहरुविच भेद पाईन्छ गजलको लय हुनुपर्छ वा गजलमा लयको आवश्यता छैन यस्ता कुराहरुमा अझै गजल साहित्यमा टु·ो लागेको पाईदैन । तर पनि यसको महत्व र स्थायित्व भने दिनप्रतिदिन बढिरहेको छ । अहिले नव गजलकारहरु कोहि लय मिलाएर गजल लेखिरहेका छन त कोहिले लयलाई महत्व नदिएको पाईन्छ ।
गजलको बर्गीकरण्ँः
गजललाई प्रायः दुई भागमा वर्गिकरण गरेको पाईन्छ ।
(१)बिÈयबस्तुको आधारमाः गजलमा विषयबस्तुलाई आधार बनाई लेखिने गजल दुई प्रकारका पाईन्छन ।
(क) मुसलसल गजलः
गजलका सम्पूर्ण शेरमा एउटै विषयबस्तु प्रयोग गरिने गजल मुसलसल गजल भित्र पर्दछन् । मुसलसल गजलको उदाहरणको लागि एउटा गजल यहां प्रस्तुत गरिएको छः
घुमाएर, डुलाएर पठाएं, फर्कि आयो ।
सम्झाएर, बुझाएर पठाएं, फर्कि आयो ।
नङ मासु झैं सम्बन्ध, उसको, मेरो
टुक्र्याएर, छुट्याएर पठाएं, फर्कि आयो ।
ठाउं जमाई, बसे पनि यो मुटुमा
निकालेर, चुडाएर पठाएं, फर्कि आयो ।
आफै जिउन सिक्नुपर्छ कठै उत,
सिकाएर, फकाएर पठाएं, फर्कि आयो ।
चाहिएछ छहारी, हरियाली ‘विपिन’को
तर्साएर, झस्काएर पठाएं, फर्कि आयो ।
उपर्ययुक्त गजलमा कसैलाई विभिन्न तरिका (वाहाना)ले आफुभन्दा ढाडा पठाउन खोजिएको तर पठाउन खोजिएको मान्छे फर्केर आएको विषयबस्तु झल्किएको छ । जहां विषय वस्तु फरक भएको छैन ।(ख) गैरमुसलसल गजलः
गजलका सम्पूर्ण शेरमा एउटै विषयवस्तु नभई भिन्दाभिन्दै विषयबस्तु प्रयोग गरिने गजल गैरमुसलसल भित्र पर्दछन् । गैरमुसलसल गजलको उदाहरणको लागि एउटा गजल यहां प्रस्तुत गरिएको छः
केहि चिज पाउनु ठुलो हो
या आफै बनाउनु ठुलो हो
सफर हुन्छ हरेको आफ्नो
बनेको पथ भेट्टाउनु ठुलो हो
मान्छे नि एउटा पशु हो रे नि
पशुको इज्जत जोगाउनु ठुलो हो
एकतर्फी माया लाएर सांच्चै ।
सपनीमा महल सजाउनु ठुलो हो
डढेलोले सखाप पारेसी ‘विपिन’
शहिदमा नाम लेखाउनु ठुलो हो
उपर्युक्त गजलमा हरेका शेरमा छुट्टाछुट्टै विषयबस्तु पाउन सकिन्छ । जस्तै पहिलो शेर तथा मतलामा कुनै बस्तुसंग सम्बन्धित छ भने दोस्रो शेर सफर(यात्रा)को पथ(बाटो)संग सम्बन्धित छ । यस्तै तेस्रो शेर मानिसको व्यवहारको आधारमा उसलाई इज्जत सम्झाउने कोशिस गरिएको छ भने चौथो शेरमा माया प्रेम र माया प्रेममा हुने अनेक प्रकारका कपोकल्पित कुराको प्रतिनित्व गर्दै सपनीमा महल सजाएको विषयलाई देखाईएको छ भने अन्तिम तथा मक्तामा जुनैकारणले मृत्यु भएपनि उसलाई शहिदमो लिस्टमा राख्नुपर्छ भन्ने मानिसहरुको गलत सोचलाई बलियो झापड दिएको छ । त्यसकारण यस गजलमा प्रत्येक शेरमा छुट्टाछुट्टै विषयबस्तु रहेका छन् ।
(२)रदिफको आधारमाः रदिफको आधारमा लेखिने गजल पनि दुई प्रकारका पाईन्छन् ।
(क) मुरद्दफ गजलः
गजलको मुटु काफियाका साथै रदिफको प्रयोग भएको गजल
मुरद्दफ गजल हो ।
जस्तैः दुख्दै छ, देश आजभोली ।
चुक्दै छ, देश आजभोली ।।
(भुपेन्द्र‘विपिन’वि.सी)
यो गजलको मतला हो जसमा दुख्दै, चुक्दै काफिया हुन भने ‘देश आजभोली’ रदिफ हो ।
(ख) गैरमुरद्दफ गजलः
काफिया मात्र प्रयोग भएको अर्थात रदिफ प्रयोग नभएको गजल
गैरमुरद्दफ गजल हो ।
जस्तैः
गयौ तिमी तर्किएर
आउंदा आउंदै फर्किएर
…………………….
……………………
जति देऊ धम्की धनको
डराउन्न ‘विपिन’ थर्किएर
यो गजलमा तर्किएर, फर्किएर र थर्किएर काफिया हुन । जहां रदिफको प्रयोग गरिएको छैन ।
गजल संरचनाः
गजलको आफ्नै अस्तित्व रहेको छ । गजल गीत र कविता संग सम्बन्धित रहेको भन्ने भ्रम रहेको छ, तर यस्तो भ्रम हुनुहुंदैन यो एउटा स्वतन्त्र र छुट्टै विधा हो यसको संरचना आफ्नै किसिमको रहेको छ । गजलको संरचना तथा गजलका तत्वहरु निम्नानुसार छनः
क. शेरः दुई दुई पंक्ति मिलाएर गजल लेख्ने गरिन्छ । गजलमा भएका प्रत्येक पंक्तिका एक जोडीलाई नै गजलका शेर भनिन्छ । शेरको पहिलो पंक्तिलाई मिसरा(ए–उला) र दोश्रो पंक्तिलाई मिसरा(ए–सानी) भनिन्छ । सामान्यतया पूणर््ँ गजलमा ५ वटा शेर हुने गर्दछन् तर पनि ४ वटा शेरभएको गजललाई पनि गजलबाट हटाउन सकिदैन । कसैकसैले ३ वटा शेर भएको गजललाई पनि गजल भनि दावी गरिरहेका हुन्छन तर यो गजलको मान्यता भन्दा अलि बाहिर पर्न जान्छ । ५ वटा शेर भएको गजललाई भने आदर्श गजलको रुपमा हेरिन्छ ।
ख. काफियाः रदिफ भन्दा ठिक अगाडि वारम्वार दोहोरिएर आऊने शव्द वा समस्वरात्मक शब्दलाई काफिया भनिन्छ । काफिया शव्दको अर्थ
अरवी भाÈामा पनि ‘‘वारम्वार आऊने” नै हुन्छ । काफियालाई गजलको मुटु पनि भन्ने गरिन्छ काफिया विना गजल अधुरो हुन्छ, अर्थात यस बिधाको अलग्गै पहिचान हुन सक्दैन । काफिया सामान्यतया ४ प्रकारका हुन्छनः
(1) पूणर््ँ काफिया
(2) अंशिक वा शाव्दिक काफिया
(3) एकाÔरी काफिया
(4) मिलित काफिया
पूणर््ँ काफिया भन्नाले सिङगो शव्दनै काफियाको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो काफियालाई पूणर््ँ काफिया भनिन्छ । आंशिक काफिया भन्नाले काफिया शब्दको कुनै अंशको रुपमा आउदछ भने त्यसलाई आंशिक काफिया भनिन्छ । एकाक्षरी काफिया भन्नाले त्यस्तो काफिया जहा एक अक्षरमात्र काफियाको रुपमा प्रयोग हुने गर्दछ । र मिलित काफिया भन्नाले पूणर््ँ काफिया वा आंशिक काफियासंग मेल खाने गरी समस्वरात्मक रुपमा दुई वटा शव्द आएको हुन्छ ।
ग. मिसराः गजलमा रहेका प्रत्येक हरफलाई मिसरा भनिन्छ । मिसरा दुई प्रकारका हुन्छन । ति हुन १. मिसरा ए उल्ला र २. मिसरा ए सानी।
घ. मतलाः गजलको पहिलो शेरलाई मतला भनिन्छ ।
ङ.मकताः गजलको अन्तीम शेरलाई मकता भनिन्छ ।
च. रदिफः प्रत्यक शेरमा काफियाको पछाडीको शब्द रदिफ हो जुन गजलमा जस्ताको तस्तै दोहोरि
रहन्छ । रदिफलाई तिन भागमा
बर्गिकरण गर्न सकिन्छः
१.पदमूलक रदिफ
२.पदावलीमूलक रदिफ
३.वाक्यात्मक रदिफ
(१) पदमूलक रदिफ ः रदिफको रुपमा एउटामात्र शव्द आएमा त्यो पदमूलक रदिफ हुन्छ।
(२)पदावलीमूलक रदिफ ःगजलमा यदि दुई वा दुई भन्दा बढी शव्द रदिफको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो रदिफलाई पदावलीमूलक
रदिफ भन्ने गरिन्छ ।
(३)वाक्यात्मक रदिफ ःगजलमा रदिफको रुपमा पुरै वाक्यनै आएको छ भने त्यस्तो रदिफलाई वाक्यात्मक रदिफ भनिन्छ ।
छ. तखल्लुसः मकतामा गजलकारले आफ्नो उपनाम प्रयोग गर्नुलाई तखल्लुसको प्रयोग भनिन्छ ।
ज. बहरः कुनै नियममा बा“धिएका शेरहरुको “वजन“लाई बहर भनिन्छ। अर्को शब्दमा नेपाली गजलमा प्रयोग हुने शास्त्रीय लयलाई नै बहर भनिन्छ । संस्कृत काव्य परम्परामा छन्द भने झैं फारसी गजल परम्परामा “बहर“ भनिन्छ ।
यसरी गजलका विभिन्न तत्वलाई ख्याल गरेर रचिएको गजलले गजलको चिनारी पूर्ण रुपमा दिन सक्दछ ।
प्रतिक्रिया:
9844891115
bcbhupendra8@gmail.com
